Historia parafii

Przeczytanie tego tekstu zajmie Ci ok. 11 min.

Wedle uznanych badaczy historii Kościoła na Pomorzu parafia w Nowem należy do tzw. „parafii pierwotnych”, utworzonych po misji ewangelizacyjnej św. Wojciecha. Jako taka mogła być zniesiona przez reakcję pogańską w połowie XI wieku. W 1148 roku legat Gwido utworzył niższą organizację kościelną na Pomorzu, archidiakonat pomorski; zaczęto też tworzyć sieć parafialną. Pomocne okazały się już istniejące czy właśnie powstające grody. Gród nowski się odtwarzał, a wraz z nim parafia, bardzo zbliżona w formie terytorialnej do obszaru władztwa administracyjnego.

Wedle zapisków XVIII-wiecznego proboszcza nowskiego, ks. Józefa Majowskiego, opartych na nieistniejących już źródłach, miało to nastąpić około 1185 roku. Dokonać tego miał książę pomorski Sambor I. Przypuszczalnie owa megaparafia obejmowała już istniejące, czy mające dopiero powstać, miejscowości: Barłożno, Bzowo, Grabowo, Jania, Komorsk, Lalkowy, Lubień, Mątawy, Michale, Nowa Cerkiew, Opalenie, Osiek, Pieniążkowo, Płochocin, Skórcz. Weszła ona w skład diecezji włocławsko-pomorskiej. W miarę rozwoju gospodarczego ziemi nowskiej i jej miejscowości, ich właściciele wydzielali z czasem z obszaru wielkiej parafii i uposażali swe własne parafie. Potem i one ulegały niekiedy wtórnemu podziałowi. Było to zgodne z ogólną tendencją i powodowało stały rozwój sieci kościelnej. Parafia nowska miała niejako status państwowy i była już wówczas nadrzędną wobec okolicznych parafii prywatnych.

Przez ponad 100 lat miejscem kultu była drewniana świątynia. Pewne dane źródłowe zdają się wskazywać, że do jej przebudowy na ceglaną farę przystąpiono jeszcze pod koniec XIII wieku, a więc u schyłku polskiego Pomorza. W tym też czasie w Nowem osadzeni zostali przez księcia gdańskiego Mściwoja II w 1282 roku zakonnicy franciszkańscy. Mnisi owi przybyli do nas z Niemiec i w roku 1284 przyjęci zostali do prowincji saskiej swego zakonu; potem zaczęli budować swój kościół i klasztor.

W Nowem pierwszym znanym z imienia plebanem był w 1290 roku Andrzej zwany Klerykiem; jeszcze w 1325 roku wymieniany jako kolektor świętopietrza. To właśnie „grosz Piotrowy” i niechęć Zakonu w jego uiszczaniu spowodowały brak zmian w wyższej strukturze Kościoła na Pomorzu. Nowe i jego parafie nadal podlegały Włocławkowi. Co najmniej od połowy wieku XIV patronem parafii pozostaje święty Mateusz, Apostoł i Ewangelista.

Najazd krzyżacki z 1308 roku i zniszczenie Nowego wstrzymały prace budowlane. Wznowiono je przypuszczalnie dopiero po krzyżackiej lokacji Nowego, która nastąpiła 2 stycznia 1350 roku. Sądząc z datacji nowskich polichromii, zwłaszcza św. Krzysztofa, ukończono je w połowie XV wieku. Gotyckie malowidła ścienne stanowiły wówczas główną ozdobę nowskiej fary.

Pierwsze znane zapisy o kapliczce św. Jerzego pochodzą z 1474 roku. Przez wiele lat stanowiła ona prepozyturę farną – jeden z duchownych parafialnych odprawiał w niej nabożeństwa. Posiadała własne uposażenie – 1 włókę roli, lecz przepadło ono około 1570 roku.

Proboszczami nowskimi, wedle ustaleń Konstantego Kościńskiego (lista niepełna) byli księża: ks. Michał Kleine (1409), ks. Gaspar Gremyn (1469-1474), ks. Stencel (kapelan 1472-1474), ks. Jerzy Gloger (1523-1545) i ks. Benedykt Bogusz (1556-1568).

Wielkie zmiany w życiu parafii nowskiej nastąpiły wraz z Reformacją. Luteranie około połowy XVI wieku przejęli oba nowskie kościoły, katolikom pozostała jedynie kapliczka św. Jerzego. Reformaci, swoim zwyczajem, nadali wnętrzu fary biały wystrój, białkując jej ściany. W 1580 roku konstytucja Sejmu warszawskiego oddaje je, jak wiele innych kościołów, na powrót katolikom.

20 kwietnia 1581 roku nastąpiła uroczysta introdukcja ks. Pawła Albinosa do odzyskanej fary. Był on proboszczem przypuszczalnie do roku 1595. Po nim funkcję tę pełnił ks. Jan ze Zbąszyna, zwany „Kapustą”, były kapelan bpa Rozrażewskiego. W 1610 roku kolejny nowski duszpasterz, ks. Stanisław Strzeżek z Głowna, wytoczył mieszczanom proces o zabór domu wikarego, licznych pól i łąk oraz znieważenie kaplicy św. Krzyża, jaka od jakiegoś czasu znajdowała się nad główną bramą miasta – Bramą Gdańską. Komisarze króla Zygmunta III uznali mieszczan za winnych, potem nastąpiła ugoda z 1613 roku.

Posługa ks. Piotra Góreckiego (1628-1641) przypadło na trudny okres I wojny szwedzkiej, podczas której ucierpieli znacznie, osadzeni tu w 1604 roku, bernardyni. Po nim proboszczem był ks. Jan ze Zbasina, który zapewne doświadczył okropności Potopu; w tym okresie zatrudniano już organistę, będącego jednocześnie pisarzem i nauczycielem w szkółce parafialnej; jego następca, ks. Jan Coelmner (1659-1663) oskarżył ówczesnego burmistrza o to, że nie dotrzymuje postanowień ugody, przekazując należne parafii pieniądze bernardyńskiej konkurencji.

Kolejnymi proboszczami byli księża: ks. Jan Gręboszowski, ks. Stanisław Cymerman, ks. Bartłomiej Pawłowski i ks. Jerzy Andrzej Lesman; ostatni z nich zamieszkał w Nowem i po śmierci został pochowany w kościele, z jego osobą wiąże się być może założenie starego cmentarza. Za ks. Wawrzyńca Tadeusza Behme (1704-1730) miały miejsce liczne wydarzenia, zarówno w życiu miasta, jak i kościoła. Trwała Wielka Wojna Północna, a przez Nowe i okolice przeszła śmiercionośna epidemia czarnej śmierci; toczyły się (od 1698) procesy czarownic. W farze kolejno pojawiły się liczne ołtarze i drewniany strop oraz ambona (rokoko). Z tego okresu pochodzą też pierwsze wzmianki o dzwonach. Po ks. Behme nastąpił ks. Józef Andrzej Majowski (1730-1755), który odnowił wnętrze fary i ufundował w niej swój nagrobek (zasypany podczas jej powiększania).

Jego następca, ks. Andrzej Chaliński (1755-1786), tak ukochał Nowe, że już na emeryturze ufundował jej nowy dzwon. To za jego posługi parafia, jako pruska, objęta zostało „etatem cywilnym”; z powodu swej małości nie została zsekularyzowana.

Proboszczowanie ks. Mateusza Kraynickiego (1787-1809) przypadło na czasy napoleońskie. Zmarły w Nowem, pochowany został w farze.

Potem nastała era ks. Marcina Bieszka (1809-1843); to jemu przypisywano nadmierne ustępstwa wobec władzy pruskiej i kontrowersje związane z kapliczką cmentarną, przytułkiem (nowy statut, podporządkowanie miastu 1842) i własnością dawnego klasztoru. W 1822 roku zmarł, pochowany u św. Jerzego, ostatni nowski zakonnik, o. Roman Wax; mienie pobernardyńskie rozdysponowano – kilka ołtarzy i innych elementów otrzymała nowska fara. Dobrze rysującą się karierę ks. Bieszka przerwało nabożeństwo, odprawione przez niego dla byłych powstańców listopadowych. Zmarł w Nowem i pochowany został na naszym cmentarzu.

W 1821 roku papież Pius VII bullą „De salute animarum” z 16 lipca powiększył diecezję chełmińską, dotychczas jedynie prawobrzeżną, włączając do niej cały lewobrzeżny archidiakonat pomorski, z jego 9 dekanatami i 130 parafiami, w tym nowską.

Po ks. Bieszku administratorem parafii został jej wikariusz, ks. Jakub Jeske (1843-1844), po nim proboszczem był ks. Jan Kloka (1844-1853), który wybudował nową plebanię i był inspektorem szkół ludowych. Krótko w Nowem był ks. Juliusz Prądzyński (1854-1855), który został wkrótce potem kanonikiem chełmińskim. Ks. Jan Nelke (1855-1863) dobrowolnie odszedł z Nowego na probostwo w Wielkim Komorsku, gdzie zmarł w 1888 roku. To jemu zawdzięczmy poprawki stylistyczne szczytów farnych oraz nowy przytułek. Po nim rok administratorem był ks. Jan Trepanu, późniejszy sufragan chełmiński, po którym krótko proboszczami byli ks. Herman Wodecki i ks. Franciszek Kaspoth-Pawłowski.

Szybkie zmiany kadrowe przerwała długoletnia posługa duszpasterska ks. Henryka Benjamina (1866-1888), który usiłował zapobiec zmianom w szkole; zmarł podczas wizyty duszpasterskiej, urodzonego w Nowem, ordynariusza chełmińskiego bpa Leona Rednera. Pochowano go obok kapliczki. Pośród wielu wikariuszy z tego okresu był ks. Augustyn Rosentreter (1870), następca bpa Rednera na biskupstwie chełmińskim. Ostatni z wikariuszy, ks. Ignacy Nowak, został kolejnym administratorem parafii nowskiej.

Dzięki staraniom kolejnego proboszcza, ks. dra Jana Muszyńskiego (1888-1912) udało się przygotować powiększenie fary nowskiej i zawiesić nowe dzwony; do fary wrócił również język polski, a nowskie życie społeczne uzyskało wiele narodowych akcentów; zmarł w Gdańsku, a jego grób jest jeszcze dziś dostępny na starym cmentarzu – zaczął działać wtedy także nowy cmentarz (1907). Wśród licznych wikariuszy znaleźli się ks. Alfons Mańkowski, historyk i prezes TNT oraz ks. Franciszek Dekowski, wielce pomocny podczas rozbudowy kościoła, późniejszy administrator parafii. Dzieło ks. Muszyńskiego kontynuował ks. Tadeusz Bartkowski (1912-1938), którego posługa wypadła podczas Wielkiej Wojny; to jemu przypadł honor powitania w Nowem Polski. W farze zainstalował nowy ołtarz główny, organy, zegar oraz dzwony, w miejsce tych zabranych na wojenne potrzeby, wymienił też część obrazów (Władysław Drapiewski). Przeprowadził też jej elektryfikację. Powstała kaplica w Kamionce. Spośród jego licznych wikariuszy wielu zostało zamordowanych przez Niemców. 19 marca 1930 roku farę wpisano do Rejestru Zabytków.

Okres II wojny światowej i trudne lata powojenne przetrwał w nowskiej parafii ks. Wacław Pruszak (1938-1957). Pobity przez Niemców za słuchanie spowiedzi po polsku, ledwo uszedł z życiem; po wojnie zainstalował kolejne nowe dzwony, przeprowadził konserwację polichromii, założył nagłośnienie i przebudował plebanię. W 1949 roku rozwiązano istniejące stowarzyszenia kościelne, a w 1950 roku ich majątek znacjonalizowano. W latach 1945-1946 kościół poklasztorny podporządkowany był parafii.

Po rezygnacji ks. Pruszaka administratorem parafii został jej wikariusz, ks. Kazimierz Kirstein, natomiast w latach 1958-1973 parafią nowską kierował ks. Alfons Marcin Tęgowski. Zbudował biuro parafialne i zorganizował salkę katechetyczną (w dawnej baszcie); niestety, w tym okresie wybiałkowano ściany fary, zakrywając ich ornamentykę. Proboszcza wspomagali, tak nadal powszechnie dobrze wspominani księża, jak ks. Kazimierz Kirstein (11 lat), ks. Henryk Mross (8 lat), ks. Konrad Kufel (7 lat) czy ks. Piotr Topolewski (9 lat w Nowem). Ks. Tęgowski, zmarły 29 listopada 1973 roku na zawał serca, był pierwszym proboszczem pochowanym na nowym cmentarzu.

Kolejnym nowskim proboszczem został w 1974 roku ks. Jerzy Jan Lewandowski, duszpasterz o rzadkiej wrażliwości na ludzką biedę. W tymże roku rozpoczęto adaptację wnętrza fary na styl posoborowy – ołtarz Ciała i Krwi konsekrowano 22 grudnia; zakończono też pochówki na starym cmentarzu. W roku 1976 oddano parafii kościół pofranciszkański; po niezbędnych remontach i wyposażeniu konsekrowany 11 maja 1984 roku, pod wezwaniem bł. Kolbe. W roku 1982 powstały parafie w Kamionce i Mątawach. Ks. Lewandowski rozpoczął gromadzenie niezbędnych materiałów pod budowę nowego domu parafialnego. Dzieła swego nie ukończył, zmarł po ciężkiej chorobie (rak nerki) 18 lipca 1987 roku; pochowano go na nowym cmentarzu, pośród dzieci, jak tego pragnął. Za przykładem księży Lewandowskiego i Topolewskiego kilku absolwentów nowskiego LO poszło do seminarium.

W latach 1987-1989 proboszczem nowskiej parafii był ks. Zygfryd Łobocki. Po nim przez długie lata kierował parafią (od 29 kwietnia 1989 roku do 20 sierpnia 2014 roku) ks. Józef Talkowski, obecnie prałat i rezydent. W tym czasie papież Jan Paweł II bullą „Totus tuus Poloniae populus” z 25 marca 1992 roku zakończył dzieje diecezji chełmińskiej, tworząc w jej miejsce m.in. diecezję pelplińską, ze stolicą w Pelplinie, której częścią są parafia i dekanat nowski. Proboszczowi Talkowskiemu zawdzięczmy (w wielkim skrócie): rozpoczęcie budowy nowego domu parafialnego wg nowego projektu i budowę Ronda św. Wojciecha, odnowienie wnętrza fary i konserwację polichromii ściennych (wpisanych 18 listopada 1997 do Rejestru Zabytków), założenie witraży, tablicę z nazwiskami ofiar hitleryzmu, naprawę więźby dachu wieży i pokrycie go blachą miedzianą, remont zegara (zegarmistrz Zenon Solecki) i organów, renowację kilku rzeźb i obrazów oraz ołtarza Matki Boskiej Bolesnej – ukoronowaniem prac w farze była renowacja ołtarza głównego, który 15 września 2013 roku konsekrował Biskup Pomocniczy Pelpliński Wiesław Śmigiel; przeprowadzono też remont dachu na kościele poklasztornym, pomalowano tarcze zegarowe na jego wieży, do wnętrza zaś po konserwacji wróciły 2 ołtarze; nową drenarkę i izolację otrzymała też kaplica św. Jerzego, na której przełożono wielopołaciowy dach siodłowy; konserwacji poddano także jej ołtarz, za którym w związku z obecną funkcją kościółka zainstalowano urządzenia chłodnicze (kaplica ta uznana została za zabytek 3 sierpnia 1936 roku); główne aleje nowego cmentarza wyłożone zostały kostką, a oba cmentarze wpisano do Rejestru Zabytków 29 maja 1992 roku. 9 czerwca 2013 roku parafianie uroczyście obchodzili Jubileusz 50-lecie kapłaństwa ks. Józefa Talkowskiego.

Od 21 sierpnia 2014 roku proboszczem nowskim jest ksiądz Grzegorz Kaiser, któremu zawdzięczamy podział cmentarzy na sektory oraz remont plebanii.

Z farą nowską związani byli właściciele dóbr kozieleckich, którzy mieli w niej swą kryptę grobową. Byli nimi początkowo członkowie rodu Konojadzkich herbu Prawdzic, potem Drywa-Zakrzewscy herbu von Felden. Przypuszczalnie pierwszym z nich był Mikołaj Konojadzki, zmarły w lutym 1697 roku (portret trumienny), ostatnim zaś Franciszek Ksawery Ignacy Zakrzewski, złożony w niej w sierpniu 1820 roku.

Niegdyś w organistówce zamieszkiwały także siostry ze Zgromadzenia Służebniczek NMP Niepokalanie Poczętej, w latach 1921-1939 pomagające przy kościele i domu chorych – szpitalu. Po wojnie zaś, od 1956 roku do roku 1990, w Nowem posługę pełniły zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety. Do obowiązków elżbietanek należały m.in. troska o porządek w kościele oraz nauczanie dzieci religii.

Marek Śliwa

Nowe, 15 grudnia 2015 roku

Bibliografia:

  1. Czaplewski P., Rewindykacja fary i klasztoru w Nowem w 1581 roku, w: Zapiski TNT, tom X, zeszyt 7, Toruń 1935.
  2. Dekanat nowski, w: Diecezja Chełmińska. Zarys statystyczny, Pelplin 1928.
  3. Erweiterungsbau und Wiederherstellung der katholischen Pfarrkirche St. Matthaei, w: Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreussen im Jahre 1914, Danzig 1915.
  4. Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice, Pelplin 1880.
  5. Kirchenerweiterungen, w: Zentralblatt der Bauverwaltung, No. 100 aus 15 Dezember 1915.
  6. Kościński K., Franciszkanie i bernardyni w Nowem, Poznań 1906.
  7. Kościński K., Kościoły i kaplice w Nowem?, Gdańsk 1896.
  8. Kujot S., Kto założył parafie?, w: Roczniki TNT, tom IX i X, Toruń 1902, 1903.
  9. Mross H., Parafia św. Mateusza w Nowem. Kronika, Nowe 1962, mps.
  10. Rogowski G., Dzieje parafii św. Mateusza w Nowem nad Wisłą w XVI-XVIII wieku, praca magisterska UG, Gdańsk 1993, mps.

Więcej informacji na temat naszej Parafii znajdziemy na poniższej stronie:

http://www.parafiakamionka.pl/readarticle.php?article_id=124